Wainhira 5 Centavos Iha Valor Ne’ebé Boot

Inan Feto ne'ebe halo sana rai iha Oe-kusi (foto/roger)

Timor-Leste ohin loron iha hela prosesu transformasaun vida nasaun no povu nian. Kondisaun sira ba prosesu transformasaun ida ne’e la’o wainhira iha sinérjia ne’ebé di’ak husi entidade sira estadu nian. Interdependénsia ne’e tenke nakfilak ba programa ne’ebé integradu mai husi entidade governu iha kada liña ministeriál sira no povu nuudar benefisiáriu direita ba programa dezenvolvimentu governu nian.

Nuudar sidadaun ida, ita tenke agradese ba Maromak ne’ebé mak fó ona grasa wa’in ba rai ida ne’e ho rikusoin barak ne’ebé ita bele utiliza ba prosperidade ekonómiku povu nian. Ita mós agradese tanba Na’i mós hara’ik the founding fathers ou lider ida hanesan maun boot Kayrala Xanana Gusmão (KXG) ne’ebé mak ho esforsu tomak tau ona aliserse ida nuudar matadalan fundamentu ba dezenvolvimentu nasaun nian iha PEDN. Husi matadalan ne’e, ita bele dehan katak kualker governu pasca KXG sei la hasoru difikuldade sira iha prosesu hatuur programa dezenvolvimentu kada tinan lima.

Ita ko’alia kona-ba dezenvolvimentu, sei la sees husi dalan transformasaun ema nia vida. Fatór determinante ida ba transformasaun ema nia vida ba moris di’ak mak ekonómiku. Setór ekonómiku ohin loron hetan atensaun boot tebtebes, liu-liu mikro ekonomia. Nune’e, ita bele dehan iha V Governu Konstitusionál ne’e fo prioridade tebes oinsá atu haburas ekonomia ki’ik ne’e, tanba afeita tebtebes ba povu ki’ik nia moris.

Atu atinji progresu hirak ne’e hotu, presiza tebes hotu-hotu nia kontribusaun no serbisu maka’as. Komponente importante ida mak performa membru governu sira-ne’ebé tenke hatudu ou sai matadalan. Membru governu sira tenke hatudu boa vontade hodi fó prestasaun serbisu ne’ebé kualidade hodi nafatin fó esperánsa ba povo tomak. Serbisu ne’ebé mak tenke hala’o, la’os dehan atu hetan kedas ninia rezultadu, maibé wainhira hala’o serbisu barak mai kra’ik (baze), ita-nia komunidade sira sente duni prezensa estadu/governu iha sira-nia horik fatin.

Ho aktividade vizita sira ba baze, implementa ona lia fuan Sr. KXG katak membru governu tenke ba horon povu nia iis/kosar, hodi nune’e bele hatene susar no terus povu nian. Wainhira ita hala’o viajen bá baze, signifika katak ita hakarak bá fó atensaun ba preokupasaun komunidade nian. Klaru katak ita sei la rezolve buat hotu-hotu, maibé pelu-menus ita rona ona saida mak populasaun nia halerik. Importante mak tenke rona no aprende.

Hanesan pessoál ida-ne’ebé mak foin lalais ne’e akompaña vizita ekipa Sr. Sekretáriu Estadu Indústria no Kooperativa ba iha suku Naimeko, suku Bobokase no suku Nipani. Iha vizita ne’e, ekipa aprende duni saida mak ema dehan “Fo Valór ba Ó-nia Moris ho Asaun Ki’ik-oan”. Maske komunidade iha área refere moris iha situasaun ne’ebé susar, maibe sira iha vontade moris ne’ebé mak boot tebtebes. Sira la rende ba situasaun moris. Ita nia inan feton sira iha suku tolu ne’e, ho kbi’it ne’ebé mak sira iha konsege kontribui direita ba hamoris ekonomia familia nian. Inan feton hirak ne’e forma grupu UBSP (Usaha Bersama Simpan Pinjam) hodi fasilita sira ba rai osan no impresta, inklui hala’o mós aktividade sira seluk hanesan soru tais, kuda modo, halo naan maran, halo sanan rai, peska no hakiak animál.

Aktividade sira hirak ne’e, sira halo ho jeitu sira nian rasik, tuir duni kapasidade membru sira nian. Iha grupu ida suku Nipani, maioria membru sira-ne’e la hatene le’e no hakerek. Maske nune’e, sira iha espíritu ne’ebé maka’as hodi dezenvolve sira-nia an. Grupu sira hetan mós akompañamentu husi ONG internasionál sira mak hanesan Caritas Australia no ONG nasionál mak hanesan Alola no FFO, ne’ebé superviziona mós husi UNDP liu husi programa  INFUSE ne’ebé serbisu foka liu ba aktividade sira mikro finansa nian.

Espesialmente iha grupu Aosnak, suku Nipani, maioria membru sira grupu ne’e moris iha kondisaun vulnerável, ladun asesu ba aihan, informasaun, la hatene le’e no hakerek, no dook husi kapitál. Grupu ne’e iha membru ema nain-23, barak liu mak feto. Sira iha konsiénsia rasik, depois hetan treinamentu husi Caritas Australia iha tinan 2013, hahu forma grupu ne’ebé orienta ba rai osan no atividade kiik sira seluk hanesan kuda moda, produs mina nu’u no peska. Tanba maioria la hatene le’e no hakerek, sira hili señora feto ida mak hatene le’e no hakerek hodi sai hanesan tezoreira. Ho esperánsa ne’ebé boot, sira rai osan husi cinco (5) centavos to dolar ida (1), no foin dada’uk wainhira vizita Sr. SEIC sira halibur malu no fahe ida-idak ninia rezultadu rai osan ne’e. Buat ida mak halo ita triste tebes, wainhira, durante tinan ida rai osan balun hetan US$12, US$14 no balun boot liu. Ida ne’e hatudu katak osan 5 centavos sei iha valór boot iha área ne’ebé remota tebtebes, wainhira iha Dili 5 centavos sosa de’it rabuxadu ida mós la to’o ona.

Husi ilustrasaun iha leten fó dezkrisaun ida katak, populasaun balun ho inisiativa rasik la depende ba governu halo dada’uk ezersisiu ida hodi hadi’a sira-nia vida ekonomia rasik. Maske dalabarak sira hasoru dada’uk problema ekonómiku ne’ebé ejizi dada’uk sira tenke fornese aihan ba uma laran, haruka oan ba eskola, selu transporte ba klínika/postu saude no halo lia, sira kontinua ho vontade ne’ebé boot hodi rai netik 5 centavos, nune’e bele sustenta iha loron ikus wainhira fahe lukru. Iha parte seluk, balun simu dada’uk apoia husi governu (osan no material), maibé la hatene aproveita apoia hirak ne’e no ikus la konsege hadi’a sira-nia moris no kontinua nafatin ejizi ba governu.

Ho ida ne’e, ita bele dehan katak iha Timor-Leste ita sei hasoru gap/ketimpangan pemerataan no laiha justisa ekonomia. Ita haree iha deferénsia boot tebtebes entre kapitál Dili, kapitál Distritu no aldeia sira ne’ebé iha remota. Maske governu liuhosi Ministériu Solidadriedade Sosiál (MSS) la’o ho programa sosiál oioin (Bolsa da Mãe, idozus/terceira idade, veteranos), maibé la konsege rezolve hotu problema ne’ebé populasaun sira iha área remota.

Husi vizita ne’e, solusaun ne’ebé mak Sr. SEIC oferese ba grupu ne’e mak tenke kontinua organiza an no hahu dada’uk forma kooperativa, tanba haree ba situasaun ne’ebé grupu ne’e enfrenta no grupu ne’e prátika hela prinsipiu no valór kooperativa. Bazeia ba deklarasaun SEIC, ne’e hatudu katak maske governu hasoru hela problema oioin iha prosesu konstrusaun estadu ne’e, maibé kontinua buka nafatin modelu oioin hodi bele responde ba problema nesesidade ekonómiku sira populasaun ninian. Nune’e kooperativa nuudar dalan ideál ida bele kria justisa ekonomia no mantein ema ida-idak bele hakbi’it nia an rasik.

Ba rai Oe-kusi rasik ne’ebé hetan ona estatutu klaru nuudar Zona Espesiál Ekonómiku ba Merkadu Sosiál (ZEEMS), ida ne’e hanesan sinál di’ak ida hodi nene’ik no serteza bele kore an sai husi kiak no mukit. Wainhira implementasaun ZEEMS la’o ho di’ak, no envolve komunidade iha rai refere, ne’e sei fó benefisiu ekonómiku boot ba povu Timor, espesialmente povu rai Oe-kusi. Hanesan Dr. Marie Alkatiri hatete katak polítika ZEEMS la’ós Fretilin ninian, maibé Governu ninian, signifika katak nain loloos ba mega projetu ida ne’e maka povu Timor-Leste ne’ebé hela iha rai ketan Oe-kusi.

Polítika ZEEMS tenke tau a’as dignidade povu no nasaun, no kondis duni ho realidade sosio-kulturál moris povu ninian. Ita lakohi povu Timor-Leste sai fali marjinalizadu. Tan ida-ne’e, lisaun katak 5 centavos ninia valór ne’e boot ba povu ki’ak sira, signifika ema matenek sira-ne’ebé envolve direita iha mega projeitu ZEEMS tenke kuidadu valór 5 centavos ne’e, atu nune’e labele monu iha ema ida-idak nia bolsu rasik (lee=korupsaun) ou ema husi rai liur nia bolsu karik. Ita hein!**

Husi Rogerio Pires

(nota-vizita/catatan husi vizita Sr. Secretário de Estado Indústria e Cooperativas iha Saving Group iha Suco Nipani, Aosnak, Sub Distrito Pante Macasar, Oe-cusse, 26 Marsu 2014)