Tau-Matan Ba Ekonomia



Prezidente Republika Taur Matan Ruak



Nu’udar nasaun, Timor-Leste hetan ona independénsia polítika, maibé funu kontinua iha tanba seida’uk hetan independénsia ba ninia ekonomia. Ema bele hanoin katak, povu Timór, nasaun seluk maka fó haan no hemu loro-loron. Tanba nesesidade bázika maioria importadu husi nasaun seluk halo Timor-Leste sai nasaun konsumidór iha mundu duké sai nasaun produtór. 

Situasaun ida-ne’e afeita ba povu nia moris iha nasaun ida. Hanesan indikasaun fó-hatene katak povu Timor-Leste barak sei moris iha liña pobreza (ki’ak). Pobreza ka Ki’ak nu’udar kondisaun ema moris ne’ebé la soi atu iha buat hotu, tanba la iha kbiit atu muda an husi situasaun ida ba ida seluk. Ekonomikamente, ema ki’ak maka sira-ne’ebé bele hetan de’it buat ruma hodi augenta moris loro-loron. Ema ki’ak la’ós de’it tanba rendimentu kiik. Maibé sira hasoru malisan sira hanesan rendimentu kiik, la iha asesu ba finanseiru, no rendimentu ne’ebé la prevé no iregularidade.  Seraké kondisaun moris hanesan ne’e husik kontinua afeita povu nasaun ne’e?

       “Ita manan ona ita-nia liberdade no fila ona ita nia rain sai nasaun ida. Ne’e ita hotu nia mehi ida no luta ne’ebé ita halo. Maibé la’ós ida ne’e de’it maka ita-nia mehi nia fundamentu. Ita-nia mehi loloos seida’uk atinji. Tanba ema barak sei moris terus, ki’ak no mukit. Funu ba libertasaun la’ós de’it atu ita-nia rain sai nasaun ida, maibé hakarak mós ba moris di’ak. Ne’e maka mehi ita hotu nian loloos.” Prezidente Repúblika Taur Matan Ruak hatete beibeik asuntu ne’e durante nia vizita no dialogu komunitáriu (27-31 Outobru 2014) sira iha Distritu Ermera no Bobonaru. 
Maibé moris di’ak la’ós mosu hanesan milagre. Presiza nafatin ema hotu nia esforsu no neon badaen atu aproveita buat hotu hodi fila moris sai di’ak.
 
          “Ita tenke kriativu atu buka solusaun ba problema ne’ebé ita hasoru. Ita hakarak povu nia moris di’ak. Klaru katak Estadu sei la husik povu la’o mesak. Maibé ita mós tenke esforsa maka’as liutan. Ita hotu tenke sa’e to’o foho nia tutun.” Taur hateten tan.

Prezidente Repúblika mós husu sidadaun hothotu kontribui ba dezenvolvimentu ekonomia nasaun nian. Tuir nia, povu Timor-Leste tenke moris ho rendimentu ne’ebé regulár no própriu. Maibé presiza esforsa maka’as no la depende de’it ba programa sira-ne’ebé Governu halo. Tenke kontribui no partisipa iha prosesu dezenvolvimentu nasionál.
Kontinua ba Prezidente nia afirmasaun, Sekretáriu Estadu Indústria no kooperativa Filipus Nino Pereira ne’ebé akompaña vizita ne’e, hatete, papél indústria no kooperativa ba kontribuisaun hadi’ak povu nia moris iha nasaun ne’e importante tebes. Maibé Governu presiza tebes entidade hothotu nia kontribuisaun no partisipasaun.  
              “Ita-nia rain iha riku-soin barak tebes. Maibé oin-nusa ita bele aproveita, ne’e depende ba kriatividade sidadaun nasaun ne’e nian, hodi hadi’ak moris nu’udar sidadaun ida. Konserteza, Governu mós la husik povu la’o mesak, iha polítika ne’ebé ho interese boot atu hadi’ak povu ida ne’e, ne’ebé halo dauda’uk liuhosi programa sira-ne’ebé Governu implementa ona.” Sekretáriu Estadu Nino Pereira hateten iha dialogu.
Sekretáriu Estadu mós afirma iha dialogu katak, papel atu muda kondisaun povu nian la’ós de’it mai hodi Governu, maibé presiza sidadaun ida-idak nia hakarak atu muda nia moris.

“Tenke iha vontade serbisu maka’as, no organiza malu nafatin hodi partisipa iha prosesu dezenvolvimentu ita-nia rain. Dalan ida maka liuhosi kriasaun kooperativa, iha ne’e sidadaun ida-idak bele halibur malu hodi halo aktividade ruma, no ba interese no mehi ema hotu nian.”  Nino dehan tan.

Sekretáriu Estadu mós afirma liutan, Governu Timor-Leste estabelese ona polítika dezenvolvimentu ba tinan 30 nian mai. Polítika ida-ne’e maka estabelese Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu Nasionál ne’ebé akumula aspirasaun povu tomak nian. Mehi povu nian hakerek ona iha Planu Estrátejiku Dezenvolvimentu Nasionál ne’e, maibé Governu la bele halo buat ruma hanesan milagre. Tanba ne’e, tenke implementa tuir etapa no tuir prosesu ne’ebé loos.

“Halo uluk buat ruma ne’ebé ita bele halo no hodi aprende daudauk buat ne’ebé ita seida’uk bele. Hanesan seitór indústria, ita mós tenke hahu husi aktividade indústria kiik, ne’ebé ita bele halo ona hodi aproveita riku-soin rain ne’e nian. Ita hatene katak indústria bele muda ema hotu nian moris. Indústria loke oportunidade ba timoroan hotu atu hetan serbisu no muda rendimentu familia nian.” Nino kontinua tan. _